PTAK
Anna Popławska, Emilia Białek, Dorota Lech, Słownik symboli, GREG, Kraków 2008, ISBN 978-83-7327-577-5.
http://www.bryk.pl/s%C5%82owniki/s%C5%82ownik_symboli_literackich/101665-ptak.html, dostęp: 8.03.2013.
Symbol pokoju, świętości, duszy ludzkiej.
-
-
-
-
-
-
Starożytność
Biblia, Stary Testament
PTAK – ZWIASTUN RATUNKU: Gołębica z gałązką oliwną w dziobie była dla Noego i pasażerów arki zwiastunką, że wody potopu opadają. Przynosiła radosną zapowiedź ratunku, była także zwiastunką pokoju, jaki zapanował między Bogiem a całym stworzeniem. Na znak tego pokoju – nowego przymierza, Bóg zawiesił na niebie tęczę.
-
Nowy Testament
PTAK – WCIELENIE DUCHA ŚWIĘTEGO: W czasie chrztu Chrystusa zstąpił na Niego Duch Święty “w postaci cielesnej niby gołębica”.
-
Mitologia
PTAK – SYMBOL MĄDROŚCI: Ptakiem poświęconym Atenie – bogini mądrości – była sowa, która do dziś jest kojarzona z tą cechą.
PTAK – DRAPIEŻNIK: Sęp (lub orzeł) codziennie przylatywał do skały w górach Kaukazu, gdzie był przykuty tytan Prometeusz, i wyjadał mu wątrobę. Od tej męki uwolnił nieszczęśnika dopiero Herakles.
-
Średniowiecze
Dzieje Tristana i Izoldy
PTAK – SYMBOL NIEOGRANICZONEJ WOLNOŚCI, PTAK – ISTOTA PRZYNOSZĄCA WIEŚCI Z DALEKA: Marek przekonuje się o istnieniu Izoldy dzięki ptakom, które pewnego dnia przynoszą mu jej długi złoty włos.
Boska komedia D. Alighieri
PTAK – DUSZA LUDZKA: W Raju Dante ma okazję patrzeć na szczęśliwe ludzkie dusze. Jedna z nich to orzeł, który oznajmia: “Ku wielkiej jestem podniesiony cześci, / Dokąd pragnienia żadne nie dorosną”.
-
Renesans
Dekameron – Sokół G. Boccaccio
PTAK UMOŻLIWIAJĄCY POROZUMIENIE: Dzięki istnieniu sokoła, możliwy jest kontakt Monny Giovanny z kawalerem Federigo degli Alberighi. Kiedy jej synek jest chory i prosi o pięknego sokoła, który należy do adoratora Monny, ta decyduje się iść po sokoła. Alberighi jest zrozpaczony, bo kazał swego ukochanego ptaka zabić i przygotować z niego poczęstunek dla damy. To wyraz jego miłości i poświęcenia, wobec którego Monna nie może pozostać obojętna.
-
Oświecenie
Ptaszki w klatce I. Krasicki
PTAK W NIEWOLI: Ptak jest naturalnie kojarzony z wolnością, swobodą w przemierzaniu nieba, możliwością pokonywania granic, barier. Krasicki pokazał ptaka w klatce (czyżyka) – tęskniącego za wolnością. Aby uwypuklić niebezpieczeństwo “przyzwyczajenia do niewoli”, pokazał obok niego ptaka urodzonego w klatce, który czuje się w niej doskonale.
-
Romantyzm
Moja piosnka (II) C. K. Norwid, Smutno mi, Boże… J. Słowacki
PTAK – SYMBOL OJCZYZNY: Dla romantyków-emigrantów, wygnańców symbolem ojczyzny był bocian. Wspomina o nim Norwid w wierszu Moja piosnka II:
“do kraju tego, gdzie winą jest dużą
Popsować gniazdo na gruszy bocianie,
Bo wszystkim służą
Tęskno mi, Panie…”
a także Słowacki w wierszu Hymn (Smutno mi, Boże…):
“Dzisiaj na wielkim morzu obłąkany
Sto mil od brzegu i sto mil przed brzegiem
Widziałem lotne w powietrzu bociany
Długim szeregiem
Żem je znał kiedyś na polskim ugorze
Smutno mi, Boże…”.
-
Grób Agamemnona J. Słowacki
PTAK – SYMBOL PRÓŻNOŚCI, ŚLEPEGO NAŚLADOWNICTWA: Paw i papuga to ptaki, do których poeta porównuje szlachecką Polskę:
“Pawiem narodów byłaś i papugą
A teraz jesteś służebnicą cudzą”.
-
Dziady cz. III A. Mickiewicz
ORZEŁ – SYMBOL PYCHY: Z orłem utożsamia się Konrad, walczy z krukiem – symbolem zła:
“To kruk olbrzymi – ktoś ty? – ktoś ty, kruku?
Ktoś ty? – jam orzeł! – patrzy kruk – myśl moję plącze!
Ktoś ty? – jam gromowładny! -
Spojrzał na mnie – w oczy mię jak dymem uderzył,
Myśli moje miesza – plącze -”
-
Pan Tadeusz A. Mickiewicz
PTACTWO DOMOWE – SYMBOL SIELSKOŚCI, ŁADU, PORZĄDKU, PRZYTULNOŚCI WIEJSKIEGO DWORKU: Ptaki domowe to znak dobrobytu, bogactwa, gospodarności, w Soplicowie jest dla nich urządzona specjalna zagroda. Ptactwo domowe to ulubieńcy Zosi, która wygląda wśród nich wyjątkowo wdzięcznie:
“Zosia w porannym stroju i z głową odkrytą
Stała, trzymąjąc w ręku podniesione sito;
Do nóg jej biegło ptastwo; stąd kury szurpate
Toczą się kłębkiem, stamtąd kogutki czubate,
Wstrząsając koralowe na głowach szyszaki
I wiosłując skrzydłami przez bruzdy i krzaki,
Szeroko wyciągają ostrożaste pięty;
Za nimi z wolna indyk sunie się odęty,
Sarkając na trzpiotalstwo swej krzykliwej żony;
Owdzie pawie jak tratwy długimi ogony
Sterują się po łące, a gdzieniegdzie z góry
Upada jak kiść śniegu gołąb srebrnopióry”.
-
Nie-Boska komedia Z. Krasiński
PTAK – SYMBOL PRÓŻNOŚCI I PYCHY: Wypchany orzeł to w dramacie symbol fałszywej poezji, pychy niespełnionego artysty, mającego pretensje do wielkiej twórczości, ale niezdolnego do niej.
PTAK – SYMBOL WIELKOŚCI: Pankracy po rozmowie z hrabią Henrykiem zwraca się do niego słowami: “dwa orły z nas, ale gniazdo twoje strzaskane piorunem”. Przywódca rewolucjonistów uznaje tym samym wyjątkowość i niepospolitość przeciwnika, ale wieszczy mu śmierć.
=
Młoda Polska
Albatros Ch. Baudelaire
PTAK – SYMBOL MODERNISTYCZNEGO POETY: W wierszu pojawia się albatros - ptak niezwykle piękny w locie dzięki potężnym skrzydłom, i z ich powodu bardzo niezdarny na lądzie. Do takiego ptaka został porównany modernistyczny poeta, człowiek niesiony na skrzydłach natchnienia, zdolny tworzyć arcydzieła i zupełnie nieporadny w szarej codzienności.
-
Białe łabędzie B. Butrymowicz
PTAK – SYMBOL ZAGADKI ŚWIATA, ZAGADKI BYTU: W tym symboliczny wierszu biały łabędź (ze swoją wygiętą w znak zapytania szyją) staje się symbolem niejasności, tajemniczości świata.
-
Rozdzióbią nas kruki, wrony… S. Żeromski
PTAK – SYMBOL PRZECIWNIKÓW WALKI O WOLNOŚĆ: Dreszcz wywołuje lektura fragmentu poświęconego atakowi wron na zwłoki. Narrator personifikuje wrony, ironicznie przypisując im niezwykłą rozwagę i mądrość. Takie określenia jak: “postęp trupojadów”, “Wrony z wielką rozwagą, taktem, statkiem, cierpliwością i dyplomacją zbliżały się przekrzywiając głowy i uważnie badając stan rzeczy”, odczuwanie interesów własnego “dzioba i żołądka” nadają wronom wręcz symboliczne cechy przeciwników walki narodowowyzwoleńczej. Gdy wreszcie wrona “zapragnęła zajrzeć do wnętrza mózgu, do siedliska wolnej myśli i zupełnie je zeżreć”, gdy “poczęła dobijać się zapamiętale do wnętrza tej czaszki, do tej ostatniej fortecy polskiego powstania”, zabrzmiało to już ostrzegawczo, katastroficznie. Naturalistyczny obraz, w którym autor użył drastycznych szczegółów i utożsamił naturę z ludźmi, posłużył ukazaniu degradacji człowieka, który przekroczył granicę ludzkiej godności, czym wyraził zgodę na zwierzęce bytowanie w “interesie dzioba i żołądka”, gdy tymczasem ginie ostatni powstaniec.
-
Ludzie bezdomni S. Żeromski
PTAK – SYMBOL ŚMIERCI, ZWIASTUN NIESZCZĘŚCIA: Krzyk pawia zwiastuje śmierć: “Zdawało mu się, że ta chora kobieta, której nic pomóc nie mógł, jest to najbliższa jego istota. Były chwile, kiedy mu się widziało, że to on sam leżał na tym posłaniu, wpatrywał się w gasnące światło, że jego usta szeptały cichą modlitwę… Sennym, drzemiącym okiem wpatrywał się w całe życie tej kobiety, przechodził je wzdłuż ostrymi myślami i widział jak na dłoni. (…) Judym wytężył oczy i zaczął szukać białego pniaka, który tu przejeżdżając widział – i oto nagle zląkł się aż do gruntu serca. Z dala, z dala nadleciał po rosach krzyk pawia.
Doktor zamknął oczy, głowę wtulił w ramiona, zgarbił się i drżącymi wargami coś do siebie szeptał”.
=
20-Lecie Międzywojenne
Sklepy cynamonowe – Ptaki B. Schulz
PTAK – SYMBOL SZTUKI I MARZEŃ: Ptaki, które u Schulza pojawiają się często, symbolizują poezję i sztukę, marzenia,które potrafią zapanować nad życiem człowieka. Od szarej rzeczywistości ojciec ucieka hodując ptaki, zajęciu temu oddaje się całkowicie, utożsamiając się z nimi i zapominając o całym świecie. Kiedy Adela wypędza ptaki, ojciec usiłuje uciec razem z nimi:“Razem z ptasią gromadą ojciec mój, trzepiąc rękoma, w przerażeniu próbował wznieść się w powietrze”. Rozsądek Adeli niweczy świat marzeń ojca. W wielu kulturach ptaki uchodzą za istoty pokrewne niebu, za wcielenie duszy i pośredników między niebem a ziemią. Wierzono, że dusza opuszcza ciało jako ptak. W psychoanalizie ptak jest symbolem osoby śpiącej.